Teʼ úuchben Tsʼíiboʼob ich Hebreooʼ (Antiguo Testamento), u kʼaabaʼ Dioseʼ tsʼíibtaʼab óoliʼ 7,000 u téenel yéetel le kanpʼéel letraʼobaʼ יהוה. Le kanpʼéel letraʼobaʼ kʼaj óolaʼanoʼob bey Tetragrámatoneʼ yéetel teʼ Biblia jeʼelaʼ ku traducirtaʼal bey Jéeobaeʼ. Lelaʼ letiʼe kʼaabaʼ maas ku chíikpajal teʼ Bibliaoʼ. U jaajileʼ le máaxoʼob tsʼíibt le Bibliaoʼ utiaʼal u yeʼeskoʼob ku respetarkoʼob Dios le kéen u chʼaʼchiʼitoʼobeʼ meyajnajtiʼob tʼaanoʼob jeʼex «Máax jach táaj yaan u poder», «Maas Nojoch Dios» yéetel «Yuumtsil», pero chéen le Tetragrámaton meyajnajtiʼob utiaʼal u yaʼalikoʼob u kʼaabaʼ Diosoʼ.

Jéeobaeʼ tu nuʼuktaj le máaxoʼob tsʼíibt le Biblia utiaʼal ka meyajnaktiʼob u kʼaabaʼoʼ. Jeʼex tiʼ le profeta Joeloʼ tu beetaj u tsʼíibtik: «Tuláakal máax kun chʼaʼchiʼitik u kʼaabaʼ Jéeobaeʼ yaan u salvartaʼal» (Joel 2:32). Tsʼoʼoleʼ tu beetaj xan ka tsʼíibtaʼak tumen juntúul salmista: «Ka u yojéelt le máakoʼoboʼ a kʼaabaʼeʼ Jéeoba, chéen teech le Maas Nojoch Dios yaan tu yóokʼol tuláakal le luʼumaʼ» (Salmo 83:18). Chéen tu libroil Salmoseʼ u kʼaabaʼ Dioseʼ ku chíikpajal kex 700 u téenel, le libroaʼ meyajnaj tiʼ u káajal Dios utiaʼal u kʼaay, tsʼoʼoleʼ mantatsʼ tu chʼaʼchiʼitoʼob baʼax ku yaʼalik. ¿Baʼaxten túun tiʼ yaʼab bibliaʼobeʼ maʼatech u chíikpajal u kʼaabaʼ Diosiʼ? ¿Baʼaxten teʼ Biblia jeʼelaʼ ku yaʼalik Jéeoba? ¿Baʼax u kʼáat u yaʼal le kʼaabaʼ Jéeobaoʼ?

¿Baʼaxten tiʼ yaʼab bibliaʼobeʼ maʼatech u chíikpajal u kʼaabaʼ Diosiʼ? Jejeláas baʼaxten. Yaan máax tuklikeʼ maʼ kʼaʼabéet junpʼéel kʼaabaʼ tiʼ Dios utiaʼal u yojéeltaʼal máaxiʼ. Uláakʼoʼobeʼ joʼopʼ u tuukuloʼob jeʼex le úuchben judíoʼoboʼ. Letiʼobeʼ ku tuklikoʼobeʼ maʼ unaj u meyajtiʼob u kʼaabaʼ Diosiʼ tumen saajkoʼob u mixbaʼalkúuntikoʼob. Yanoʼob xaneʼ ku yaʼalikoʼobeʼ tumen mix máak u jach ojel bix u yaʼalaʼal u kʼaabaʼ Dioseʼ maas maʼalob ka meyajnaktiʼob tʼaanoʼob jeʼex «Yuumtsil» wa «Dios». Chéen baʼaleʼ le bix u tuukuloʼoboʼ maʼ maʼalobiʼ, koʼox ilik baʼaxten.

• Le máaxoʼob aʼalik maʼ kʼaʼabéet junpʼéel kʼaabaʼ tiʼ Dios utiaʼal u yojéeltaʼal máaxoʼ maʼatech u chʼaʼikoʼob en cuenta de ke tiʼ yaʼab  úuchben copiaʼob tiʼ le Bibliaoʼ ku chíikpajal u kʼaabaʼ Dios. Lelaʼ ku chíikpajal tak tiʼ le copiaʼob tsʼíibtaʼaboʼob táanil tiʼ u taal Jesúsoʼ. Jeʼex tsʼoʼok k-yáax aʼalikoʼ Dioseʼ tu beetaj u tsʼaʼabal u kʼaabaʼ ichil le Biblia kex 7,000 u téeneloʼ. Lelaʼ ku yeʼesikeʼ u kʼáat ka k-ojéelt u kʼaabaʼ yéetel ka meyajnaktoʼon.

• Le traductoroʼob luʼs u kʼaabaʼ Dios teʼ Biblia chéen tumen xuʼul u chʼaʼchiʼitaʼal tumen le judíoʼoboʼ yaan baʼax maʼ tu chʼaʼajoʼob en cuentaiʼ. Kex yaan jujuntúul escribaʼob judíoʼob xuʼul u chʼaʼchiʼitkoʼob u kʼaabaʼ Dioseʼ, letiʼobeʼ maʼ tu luʼsoʼob tiʼ le copiaʼob tu beetoʼob tiʼ le Bibliaoʼ. Teʼ rollos kaxtaʼab Kumrán (Qumrán), naatsʼ tiʼ le Mar Muertooʼ, yaʼab u téenel ku chíikpajal u kʼaabaʼ Diosiʼ. Jujuntúul tiʼ le máaxoʼob traducirt le Bibliaoʼ tu tsʼáajoʼob ich mayúscula le tʼaan YUUMTSIL utiaʼal u yeʼeskoʼob tuʼux ku chíikpajal u kʼaabaʼ Dios le ka yáax tsʼíibtaʼab le Bibliaoʼ. Chéen baʼaleʼ, ¿baʼaxten túun tu luʼsoʼob wa tu kʼexoʼob u kʼaabaʼ Dios teʼ Biblia wa u yojloʼob u milesil u téenel ku chíikpajliʼ? ¿Máax tsʼáatiʼob u autoridadil u beetkoʼob? Chéen letiʼob u yojloʼob.

• Le máaxoʼob maʼatech u chʼaʼchiʼitkoʼob u kʼaabaʼ Dios tumen ku yaʼalikoʼob mix máak u yojel jach bix u yaʼalaʼaleʼ maʼ maʼalob bix u tuukuloʼobiʼ tumen ku chʼaʼchiʼitkoʼob u kʼaabaʼ Jesús kex maʼ xan jach ojéelaʼan bix u yaʼalaʼal úuchjeakiliʼ. Chéen baʼaleʼ le discípuloʼob kuxlajoʼob teʼ yáax siglooʼ jelaʼan bix úuchik u yaʼalikoʼob u kʼaabaʼ Jesús tiʼ le bix u yaʼalaʼal bejlaʼoʼ. Le discípuloʼob judíoʼoboʼ maʼ xaaneʼ le kʼaabaʼ Jesúsoʼ ku yaʼalikoʼob bey Yeshúa. Yéetel le tʼaan Cristooʼ ku yaʼalikoʼob Maschíaj wa Mesías. Le discípuloʼob ku tʼaanoʼob ich griegooʼ le kʼaabaʼ Jesúsoʼ ku yaʼalikoʼob bey Iēsóus Kjristós yéetel le discípuloʼob ku tʼaanoʼob ich latínoʼ Iesus Christus. Teʼ Bibliaoʼ Dioseʼ tu beetaj u traducirtaʼal ich griego u kʼaabaʼ Jesús, leloʼ ku yeʼesikeʼ le cristianoʼob teʼ yáax siglooʼ tu tsʼáajoʼob le kʼaabaʼ Jesús jeʼel bix suuk u yaʼalaʼal teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ. Le Máaxoʼob Beet le Biblia Túumben Luʼumoʼ tu yiloʼobeʼ maʼalob xan ka u tsʼáaʼob le kʼaabaʼ Jéeoba kex maʼ jach bey u yaʼalaʼal ichil le hebreo ku tʼaʼanal úuchoʼ.

¿Baʼaxten le Biblia Túumben Luʼumoʼ ku meyajtiʼ le kʼaabaʼ Jéeobaoʼ? Le kanpʼéel letraʼob ku chíikpajal teʼ Tetragrámatonoʼ (יהוה) ku tsʼíibtaʼal yéetel le letraʼobaʼ: YHWH. Teʼ Tetragrámatonoʼ minaʼan mix junpʼéel vocaliʼ tumen bey suuk u tsʼíibtaʼal le úuchben idioma hebreooʼ. Úuchjeakileʼ kéen xooknak le máakoʼob ich hebreooʼ ku tsʼáaikoʼob le vocaloʼob unaj u biskoʼ.

Óoliʼ mil años tsʼoʼokok u tsʼíibtaʼal le Tsʼíiboʼob ich Hebreooʼ jujuntúul judíoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼobeʼ joʼopʼ u tsʼáaikoʼob mejen puntos wa signos utiaʼal u yáantik máak u kʼaʼajs baʼax vocalil unaj u bin kéen xooknak máak ich hebreo. Chéen baʼaleʼ teʼ kʼiinoʼob jeʼeloʼ yaʼab judíoʼobeʼ káaj u tuklikoʼob maʼ uts ka aʼalaʼak u kʼaabaʼ Diosiʼ, le oʼolaleʼ kéen xooknakoʼobeʼ ku kʼexkoʼob u kʼaabaʼ Dios yéetel uláakʼ tʼaanoʼob. Bey túunoʼ maʼ xaaneʼ ichil u kanpʼéel letrailoʼob le Tetragrámatonoʼ tu yoksoʼob u vocalil le uláakʼ tʼaanoʼob kex maʼ  letiʼe vocaloʼob unaj u biskoʼob kaʼachoʼ. Le oʼolaleʼ le mejen puntos tu yoksoʼob ichil le rollos tu tsʼíibtoʼobaʼ pʼáat maʼatech u yáantajoʼob utiaʼal u yilaʼal jach bix u yaʼalaʼal u kʼaabaʼ Dios kaʼach ich hebreo. Yanoʼobeʼ ku tuklikoʼobeʼ le kʼaabaʼaʼ ku yaʼalaʼal kaʼach Yahweh wa Yahvé, chéen baʼaleʼ yanoʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ yaanal bix u yaʼalaʼal. Le Rollos del Mar Muertooʼ ku taasik junxóotʼ tiʼ u libroil Levítico ich griego tuʼux ku chíikpajal u kʼaabaʼ Dios bey Iao. Chéen baʼaleʼ uláakʼ úuchben máakoʼob tsʼíibnajoʼob ich griegoeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ jeʼel u páajtal xan u yaʼalaʼal Iaé, Iabé wa Iaoué. U jaajileʼ le máaxoʼob meyajt úuchjeakiloʼ maʼ k-ojel jach bix u yaʼalikoʼob u kʼaabaʼ Dios ich hebreoiʼ (Génesis 13:4; Éxodo 3:15). Chéen baʼaleʼ k-ojel Dioseʼ yaʼab u téenel tu chʼaʼchiʼitaj u kʼaabaʼ le ka tʼaanaj yéetel le máaxoʼob meyajtoʼ. Letiʼob xaneʼ meyajnajtiʼob u kʼaabaʼ Dios le ka orarnajoʼob tiʼ letiʼ bey xan le ka tsikbalnajoʼob yéetel u maasil máakoʼoboʼ (Éxodo 6:2; 1 Reyes 8:23; Salmo 99:9).

¿Baʼaxten túun teʼ Bibliaaʼ ku meyaj le kʼaabaʼ Jéeobaoʼ? Tumen úuch joʼopʼok u meyaj tiʼ jejeláas bibliaʼob ichil yaʼab idiomaʼob.

Le yáax ka chíikpaj u kʼaabaʼ Dios ichil junpʼéel Biblia ich españoloʼ letiʼe ka tu traducirtaj Juan de Valdés u libroil Salmos tu añoil 1537, letiʼeʼ bey tu tsʼíibtilaʼ: Iehova. Ka máan kʼiineʼ kʼexpaj bix u tsʼíibtaʼal le idiomaoʼ, le oʼolaleʼ kʼexpaj xan bix u tsʼíibtaʼal u kʼaabaʼ Dios. Jeʼex Bernardino de Rebolledoeʼ le ka tu traducirtaj u libroil Salmos tu añoil 1661, bey tu tsʼíibtil u kʼaabaʼ Diosaʼ: Jehova. Teʼ Biblia tu traducirtaj Scío de San Miguel tu añoil 1791, teʼ notaʼob tu tsʼáajoʼ tu tsʼíibtaj Iehováh. Le Biblia Torres Amat jóoʼsaʼab 1824, tu tsʼáaj Jehovah. Le Biblia Reina-Valera jóoʼsaʼab 1862, tu tsʼáaj Jehová. Ichil uláakʼ idiomaʼobeʼ le kʼaabaʼaʼ tsʼoʼok u tsʼíibtaʼal jejeláas bixi. Jeʼex tu añoil 1530, teʼ Pentateuco tu tsʼíibtaj William Tyndaleoʼ tu tsʼáaj Iehouah. Lelaʼ letiʼe yáax Biblia ich inglés tuʼux chíikpaj u kʼaabaʼ Diosoʼ.

Tu añoil 1911, juntúul máax kaʼanchajaʼan u xook ku kʼaabaʼtik Joseph  Bryant Rotherhameʼ tu jóoʼsaj ich inglés le libro Studies in the Psalms (U Xakʼalxookil le Salmosoʼ), teʼeloʼ meyajnajtiʼ le kʼaabaʼ Jehovah tu lugar Yahweh, tumen ku tuklikeʼ «maas kʼaj óolaʼan —yéetel maas kʼamaʼan— tumen le máaxoʼob xokik le Bibliaoʼ». Tu añoil 1930, Alexander Kirkpatrick, juntúul máak jach u xokmaj hebreoeʼ, tu yaʼalaj xan yoʼolal le kʼaabaʼ Jehovah: «Le gramáticoʼob teʼ kʼiinoʼobaʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le kʼaabaʼaʼ unaj u yaʼalaʼal bey ‹Yahveh› wa ‹Yahaveh›; chéen baʼaleʼ letiʼe kʼaabaʼ JEHOVAH maas kʼaj óolaʼan tumen le máaxoʼob tʼanik inglésoʼ. Tsʼoʼoleʼ le baʼax maas kʼaʼabéet k-ilkoʼ maʼ letiʼe jach bix unaj u yaʼalaʼaloʼ, baʼaxeʼ letiʼe u kʼaj óoltaʼal bey junpʼéel Kʼaabaʼoʼ maʼ chéen bey junpʼéel tʼaan suuk u yaʼalaʼal jeʼex ‹Yuumtsiloʼ›». Ich españoleʼ le Diccionario Manual Bíblicooʼ ku yaʼalik xaneʼ ichil jujunpʼéel bibliaʼob jach kʼaj óolaʼanoʼobeʼ tsʼoʼok u maas suuktal u meyaj Jehová. Ich maayaeʼ ku tsʼíibtaʼal Jéeoba.

¿Baʼax u kʼáat u yaʼal le kʼaabaʼ Jéeobaoʼ? Ich hebreoeʼ le kʼaabaʼ Jéeobaoʼ ku taal tiʼ junpʼéel verbo u kʼáat u yaʼal «u yúuchul». Yaʼab máakoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ le verboaʼ ku tsʼáaik naʼatbil yaan máax péeksik juntúul máak wa junpʼéel baʼal utiaʼal u beet wa baʼax. Le oʼolal le Máaxoʼob Beet le Biblia Túumben Luʼumoʼ ku tuklikoʼobeʼ u kʼaabaʼ Dioseʼ u kʼáat u yaʼal «Letiʼ Beetik u Yúuchul». Le máaxoʼob kaʼanchajaʼan u xookoʼoboʼ jejeláas baʼax ku yaʼalikoʼob tu yoʼolal baʼax u kʼáat u yaʼal u kʼaabaʼ Dios, le oʼolaleʼ maʼ tu páajtal k-aʼalik xan wa chéen le u kʼáat u yaʼal le kʼaabaʼaʼ. Chéen baʼaleʼ le tʼaanoʼob «Letiʼ Beetik u Yúuchloʼ» jach maʼalob u taal tiʼ Jéeoba tumen letiʼ beetmil tuláakal baʼal yéetel ku béeykuntik tuláakal baʼax ku chʼaʼtuklik u beetik. Letiʼeʼ maʼ chéen tu beetaj kaʼan, Luʼum, ángeloʼob yéetel wíinikiʼ, baʼaxeʼ mantatsʼ ku béeykuntik baʼax ku chʼaʼtuklik yéetel baʼax ku yaʼalik kex jeʼel baʼaxak ka úuchkeʼ.

Le oʼolaleʼ le kʼaabaʼ Jéeobaoʼ maʼ chéen u kʼáat u yaʼal le baʼax ku chíikpajal tiʼ Éxodo 3:14: «Teneʼ Yaan in Kʼuchul in Beetinba le Baʼax Ken in Yéey in Beetkinbaoʼ» wa «Teneʼ Yaan in Beetkinba le Baʼax in Kʼáat in Beetinbaoʼ». Le tʼaanoʼobaʼ maʼ tu yaʼalikoʼob tuláakal le baʼax u kʼáat u yaʼal u kʼaabaʼ Diosoʼ. Chéen ku yeʼeskoʼob junpʼéel tiʼ le baʼaxoʼob jeʼel u páajtal u beetik Diosoʼ. Ku yeʼeskoʼobeʼ letiʼeʼ jeʼel u páajtal u kʼuchul u beetuba jeʼel baʼaxak bíin kʼaʼabéetchajak utiaʼal u béeykuntik le baʼax u tukultmoʼ. Jeʼex túun k-ilkoʼ u kʼaabaʼ Dioseʼ maʼ chéen u kʼáat u yaʼal de ke letiʼeʼ ku yéeyik baʼax u kʼáat u beetubaiʼ. Baʼaxeʼ u kʼáat xan u yaʼaleʼ ku péeksik le baʼaxoʼob u beetmaj utiaʼal u beetkoʼob baʼax kʼaʼabéet wa utiaʼal u beetkubaʼob le baʼax kʼaʼabéetoʼ.