Juntúul máakeʼ tu léenchʼintaj Annetteʼ ka lúubi. Annetteʼ ku yaʼalik: «Joʼopʼ in defenderkinba. Joʼopʼ tak in awat, baʼaleʼ maʼ tu jóokʼol. Tin léenchʼintaj, tin kóokoʼchaʼataj, tin loxaj yéetel tin laʼachaj... tak ka tu lomen yéetel junpʼéel cuchillo. Teʼ súutuk jeʼeloʼ saʼat in wóol, maʼ páajchaj u seguer in beetik mix baʼaliʼ».

¿Baʼax jeʼel a beetik wa ka úuchuktech beyaʼ?

Kex ka a kanáantaba ken jóokʼkech de áakʼabeʼ, yaan horaeʼ jeʼel u yúuchultech baʼax kʼaaseʼ. Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ yaan kʼiineʼ le máaxoʼob chich u yáalkaboʼoboʼ maʼatech u kʼuchloʼob táanil mix le máaxoʼob jach yaan u naʼatoʼob ku bin utsil tiʼoboʼ, tumen «u súutuk u jáan úuchul wa baʼax» (Eclesiastés 9:11, TNM).

Le máax beet kʼaas tiʼ Annettoʼ maʼ u kʼaj óoliʼ. Chéen baʼaleʼ yaan kʼiineʼ u kʼaj óol máak le máax beetik kʼaas tiʼoʼ, wa maʼ xaaneʼ juntúul u láakʼtsil. Noeliaeʼ 10 años yaan tiʼ ka violartaʼab tumen u vecino. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Jach sajakchajen yéetel suʼlakchajen, le oʼolal tu káajbaleʼ maʼ tin waʼalaj tiʼ mix máakiʼ».

Annetteeʼ ku yuʼubik tiʼ letiʼ yanchaj u culpail le baʼax beetaʼabtiʼoʼ. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Cada ken in kʼaʼajs le baʼax úuchtenoʼ kin tukultik jeʼel u páajtal in maas defenderkinba kaʼacheʼ. Kex saʼat in wóol le ka tu lomen yéetel le cuchillooʼ, kin wuʼuyik bey yaan uláakʼ baʼax jeʼel u páajtal in beetik kaʼacheʼ».

Noeliaeʼ bey xan u yuʼubikubaoʼ. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Maʼ unaj in jóokʼol báaxal chéen tin juunal kaʼachiʼ, in papá yéetel in maamaeʼ u yaʼalmoʼob chéen yéetel in wíitsʼin jeʼel u páajtal in jóokʼoleʼ. Chéen baʼaleʼ maʼ tin beetaj baʼax tu yaʼaloʼobiʼ. Le oʼolal kin tuklik tin tsʼáaj tuʼux u beetaʼalten kʼaas tumen in vecino. Jach muʼyajnajoʼon yoʼolal le baʼax úuchoʼ, le oʼolal kin tuklik tiʼ teen anchaj u culpail. Leloʼ ku beetik u yaatal in wóol».

Wa bey a wuʼuykaba jeʼex Annette yéetel Noeliaoʼ, maʼ u tuʼubultecheʼ beetaʼabtech junpʼéel baʼax maʼ a kʼáatiʼ. Yaan máaxoʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ tiʼ le máax violartaʼab yaan u culpail le baʼax beetaʼabtiʼoʼ. Chéen baʼaleʼ leloʼ maʼ jaajiʼ. Wa violartaʼabecheʼ, unaj a kʼaʼajsikeʼ maʼ tiʼ teech yaan u culpailiʼ.

Lelaʼ chéen chʼaʼabil u yaʼalaʼal, chéen baʼaleʼ maʼ bey u yuʼubikuba máakiʼ. Yaan máaxoʼob violartaʼanoʼobeʼ maʼatech u yaʼalikoʼob, le oʼolal ku tuklikoʼob tiʼ letiʼob yaan u culpail yéetel ku joʼopʼol u tuklikoʼob mix baʼal u biilaloʼob. Wa maʼ ta waʼalikeʼ yaan u seguer a muʼyaj, tsʼoʼoleʼ le máax violartechoʼ yaan u beetik tiʼ uláakʼ xan beyoʼ. Le oʼolaleʼ maas maʼalob ka a kʼáat áantaj.

Le Bibliaoʼ ku yaʼalikeʼ teʼ kʼiinoʼob jach táan u muʼyaj Joboʼ, tu yaʼalaj: «Bin in kaʼaj in babal aʼal baʼax ku yúuchul tiʼ teen» (Job 10:1). Maʼ xaaneʼ jeʼel a wuʼuyikaba maʼalobil wa ka a beet xan beyoʼ. Wa ka tsikbaltik le baʼax úuchtech tiʼ juntúul máax ka confiareʼ, leloʼ jeʼel u yáantkech a naʼat tiʼ máax yaan u culpaileʼ yéetel yaan a wuʼuyikaba maʼalobil.

Annetteʼ bey tu beetiloʼ ka tu yuʼububa maʼalobil. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Tin waʼalaj tiʼ juntúul in amiga, ka tu yaʼalajten ka in tsikbalt tiʼ kaʼatúul ancianoʼob tin múuchʼulil. Yaaske tiʼ waʼalajtiʼob. Letiʼobeʼ yaʼab u téenel tsikbalnajoʼob tin wéetel yéetel tu yaʼaloʼobten: ‹Maʼ tiʼ teech anchaj u culpail le baʼax úuchtechoʼ›».

Noelia xaneʼ tu yaʼalaj tiʼ u taataʼob le baʼax úuchtiʼoʼ. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Jach tu yáantenoʼob. Tsʼoʼoleʼ tu yaʼaloʼobten ka in tsikbalt le baʼax úuchtenoʼ, lelaʼ tu yáanten utiaʼal maʼ u seguer in kʼuuxil bey xan utiaʼal maʼ u yaatal in wóol».

Uláakʼ baʼax áanteʼ letiʼeʼ oracionoʼ. Letiʼeʼ ku yaʼalik: «Úuchik in waʼalik tiʼ Dioseʼ tu yáanten in wuʼuyinba maʼalobil, tumen kin wuʼuyik kaʼach maʼ tu páajtal in tsikbaltik tiʼ mix máak. Ken orarnakeneʼ kin waʼalik tiʼ Dios bix in wuʼuyikinba, lelaʼ ku taasikten jeetsʼelil».

Tak techeʼ yaan a wilik yaan u súutukil utiaʼal u yutstal máak (Eclesiastés 3:3). Kanáantaba utiaʼal maʼ  a kʼojaʼantal yéetel maʼ u yaatal a wóol, jeʼelkech tubeel. Pero u maas kʼaʼanaʼanileʼ, kaxt u yáantaj Jéeoba, «le Dios mantatsʼ ku líiʼsaj óoloʼ» (2 Corintoiloʼob 1:3, 4).

Wa a novio ku obligarkech a beet baʼax kʼaaseʼ, aʼaltiʼ: «¡Maʼ a machiken!». Maʼ a chaʼik u beetik baʼax u kʼáat chéen utiaʼal maʼ u pʼatkech. Wa ku pʼatkecheʼ u kʼáat u yaʼaleʼ maʼ u yaabiltmechiʼ. Chéen unaj a biskaba yéetel máax respetartikech yéetel ku respetartik baʼaxoʼob ka creertik.

«Kaʼach yaanten 13 wa 14 añoseʼ, in wéet xookoʼobeʼ ku kóolkoʼob in brasier paachilten yéetel ku yaʼalikoʼobten baʼaloʼob kʼaastak, jeʼex: ‹Wa ka chilakech tin wéeteleʼ jach yaan u yutstal ta tʼaan›» (Coretta).

A waʼalikeʼ le xiʼipalaloʼobaʼ:

1. ¿Chéen táan wa u báaxal tʼaanoʼob?

2. ¿Chéen táan wa u coquetearoʼob?

3. Wa acoso sexual le ku beetkoʼoboʼ.

«Teʼ autobusoʼ, juntúul xiʼipaleʼ joʼopʼ u yaʼalikten baʼaloʼob kʼaastak yéetel u machken. Teneʼ tin lajeʼ ka tin waʼalajtiʼ ka lukʼuk tin wiknal. Ka joʼopʼ u jach paktiken, bey maʼ maʼalob le baʼax tin waʼalajtiʼoʼ» (Candice).

A waʼalikeʼ le xiʼipalaʼ:

1. ¿Chéen táan wa u báaxal tʼaan?

2. ¿Chéen táan wa u coquetear?

3. Wa acoso sexual le ku beetkoʼ.

«Juntúul xiʼipaleʼ máan junpʼéel año táan u yaʼalikten uts tu yichen yéetel taak u biskuba tin wéetel. Teneʼ tin sen aʼalajtiʼ maʼ in kʼáatiʼ. Yaan kʼiineʼ ku joʼopʼol u jáaxtik in kʼab, teneʼ kin waʼaliktiʼ ka jetsʼlak, chéen baʼaleʼ maʼ tu xuʼulul u beetik. Juntéenjeak táan in kʼaxik in xaanabeʼ máan paachilteneʼ ka tu lajaj in nalgas» (Bethany).

A waʼalikeʼ le xiʼipalaʼ:

1. ¿Chéen táan wa u báaxal tʼaan?

2. ¿Chéen táan wa u coquetear?

3. Wa acoso sexual le ku beetkoʼ.

U núukil tu yóoxpʼéelaleʼ letiʼe número 3.

¿Máakalmáak u jelaʼanil le acoso sexual tiʼ le báaxal tʼaanoʼob yéetel u coquetear máakoʼ?

Le acoso sexualoʼ ku beetik u chiʼichnaktal le máax tiʼ táan u beetaʼaloʼ. Tsʼoʼoleʼ maʼatech u xuʼulul u beetaʼal kex táan u yaʼalaʼal tiʼ ka u jetsʼuba le máax beetkoʼ.

Le acoso sexualoʼ maʼ chéen báaxaliʼ. Jeʼel tak u violartaʼal le máax tiʼ ku beetaʼaloʼ.