LE Biblia U Suttʼaanil Túumben Luʼumoʼ yaʼab u téenel tsʼoʼok u xakʼaltaʼal, chéen baʼaleʼ le Biblia jel xakʼaltaʼab yéetel presentartaʼab tu añoil 2013, letiʼe maas yaʼab baʼaloʼob jatsʼutstak ku taaskoʼ. * Teʼ túumben Bibliaaʼ menoskíintaʼab le bukaʼaj tʼaanoʼob ku taaskoʼ. Tsʼoʼoleʼ yaan jujunpʼéel tʼaanoʼob suuk u meyaj kaʼach ichil le Bibliaoʼ xakʼaltaʼabi yéetel kʼeʼexi. Jujunpʼéel capituloʼobeʼ tsʼaʼaboʼob bey poesíaʼobeʼ yéetel tsʼaʼab xan jujunpʼéel tsolajiloʼobiʼ. Teʼ xookaʼ maʼ tu páajtal k-tsolik tuláakal le baʼaxoʼob kʼeʼex teʼ Bibliaoʼ, chéen baʼaleʼ yaan k-tʼaan tiʼ le baʼaxoʼob maas kʼaʼanaʼantak beetaʼaboʼ.

¿Baʼax tʼaaniloʼob kʼeʼex teʼ túumben Bibliaoʼ? Jeʼex t-ilaj teʼ xook máanoʼ le tʼaan «Seol» yéetel «Hadesoʼ» traducirtaʼab baʼax u kʼáat u yaʼaloʼob. Le tʼaan ich hebreo «néfex» yéetel le tʼaan ich griego «sikjéoʼ» traducirtaʼab según baʼax ku yaʼalik u contekstoil. Chéen baʼaleʼ yaan uláakʼ baʼaloʼob kʼeʼexiʼ.

Por ejemploeʼ utiaʼal maʼ u naʼataʼal jelaʼan bix úuchik u kíimsaʼal Jesuseʼ, bejlaʼeʼ le Biblia ich inglesoʼ ku yaʼalik «baʼaj tiʼ junpʼéel cheʼ» (Mat. 20:19; 27:31). Bejlaʼeʼ le Biblia xanoʼ ku yaʼalik «kuxtal x-maʼ suʼtalil», tumen le bix yanil kaʼachoʼ maʼatech u naʼatpajal tubeel. Ku chíikpajal xan le tʼaan «chúukaʼan óolaloʼ», tumen le ku meyaj kaʼachoʼ ku tsʼáaik naʼatbil juntúul máak ku máan yaʼab tiempo táan u muʼyaj. Bejlaʼa xaneʼ le túumben Bibliaaʼ ku yaʼalik «kʼiinbesajoʼob tuʼux mix baʼal ku tsʼaʼabal u pʼiis» tu lugar le yaan kaʼachoʼ, lelaʼ ku yáantaj utiaʼal u maas naʼatpajal le baʼax u kʼáat u yaʼaloʼ (Gal. 5:19-22).

 Kaʼacheʼ teʼ Biblia ich inglesoʼ ku meyaj le tʼaan «semilla» utiaʼal u yúuchul tʼaan tiʼ u semillail junpʼéel paakʼal wa u paalal juntúul máakoʼ. Chéen baʼaleʼ bejlaʼeʼ le máaxoʼob u yojloʼob inglesoʼ ken tʼaanakoʼob tiʼ u paalal juntúul máakeʼ yaanal tʼaan ku meyajtiʼob. Le oʼolaleʼ teʼ túumben Bibliaoʼ meyajnaj le tʼaan «chʼiʼibal» tiʼ tekstoʼob jeʼex Génesis 3:15 yéetel 22:17, 18, bey xan tiʼ Apocalipsis 12:17. Tiʼ uláakʼ tekstoʼobeʼ le tʼaanaʼ traducirtaʼab según baʼax ku yaʼalik u contekstoil (Gén. 1:11; Sal. 22:30; Isa. 57:3).

¿Baʼaxten yaʼab tʼaanoʼobeʼ maʼ pʼaʼat jach jeʼex u yaʼalik le úuchben tsʼíiboʼoboʼ? Le apéndice A1 tiʼ le túumben Biblia ich inglesoʼ ku yaʼalikeʼ junpʼéel Biblia maʼalob beetaʼanileʼ «traducirtaʼan u tuukulil wa cada tʼaan jeʼex u yaʼalik le úuchben tsʼíiboʼob tak tuʼux ku páajtaloʼ, utiaʼal u traducirtaʼal beyaʼ yáax ku yilaʼal wa maʼ tu kʼexpajal baʼax u kʼáat u yaʼale bey xan wa séeb u naʼataʼal». Por ejemploeʼ, le tʼaan «xakʼaltik u puksiʼikʼal» ku chíikpajal tiʼ Apocalipsis 2:23, séeb u naʼatpajal ich yaʼab idiomaʼob. Chéen baʼaleʼ maʼ suuk u yaʼalaʼal le tʼaan «xakʼaltik u riñones» ku chíikpajal xan teʼ tekstoaʼ. Le oʼolaleʼ tu lugar u yaʼalik «xakʼaltik u riñoneseʼ», bejlaʼeʼ ku yaʼalik u «xakʼaltik u maas taamil u tuukuloʼob».

¿Baʼaxten bejlaʼeʼ le Bibliaoʼ ku yaʼalik «israelitaʼob» tu lugar «u paalal Israel»? Ich hebreoeʼ (yéetel ich mayaeʼ) le tʼaan «paalaloʼ» ku meyaj utiaʼal u yúuchul tʼaan tiʼ xiib yéetel tiʼ koʼolel. Chéen baʼaleʼ ich ingleseʼ maʼ beyiʼ, tumen chéen ku tsʼáaik naʼatbil táan u tʼaan tiʼ xiiboʼob, lelaʼ bey tsʼaʼanil kaʼach teʼ Biblia ich inglesoʼ. Pero ka tsʼoʼokeʼ ilaʼabeʼ ich hebreoeʼ táakaʼan xiiboʼob yéetel koʼoleloʼob ichil le tʼaan paalaloʼ. Le oʼolaleʼ teʼ túumben Bibliaoʼ meyajnaj le tʼaan «israelitaʼoboʼ», ichil le tʼaanaʼ táakaʼan xiiboʼob yéetel koʼoleloʼobiʼ (Éxo. 1:7; 35:29; 2 Rey. 8:12). Utiaʼal u traducirtaʼal le tʼaanoʼob talamtak yaan ich hebreooʼ, teʼ Biblia ich inglesoʼ meyajnaj tʼaanoʼob kʼaj óolaʼanoʼob yéetel maas séeb u naʼataʼal.

¿Baʼaxten maas yaʼab capituloʼob tsʼaʼaboʼob bey poesíaʼob teʼ Biblia xakʼaltaʼaboʼ? Tumen deporsi bey úuchik u tsʼíibtaʼal yaʼab jaatsoʼob teʼ úuchben tsʼíiboʼoboʼ. Teʼ idiomaʼob yaan teʼ kʼiinoʼobaʼ junpʼéel baʼax maas kʼaʼanaʼan u yilaʼal teʼ poesíaoʼ, letiʼe rimaoʼ. Pero ichil le idioma hebreooʼ maases ku yilaʼal u beetaʼal le kaʼapʼéel baʼaloʼobaʼ: U repetirtaʼal kaʼatéen le baʼax maas kʼaʼanaʼanoʼ (paralelos) yéetel u yeʼesaʼal u jelaʼanil kaʼapʼéel baʼal (contrastes). Jeʼex túun k-ilkoʼ ichil le idioma hebreooʼ u jatsʼutsil le poesíaʼoboʼ maʼ letiʼe rimaoʼ.

U libroil Job yéetel Salmoeʼ tsʼíibtaʼaboʼob utiaʼal ka kʼaʼayakoʼob wa utiaʼal ka xoʼokokoʼob jeʼex junpʼéel poemaeʼ. Le oʼolaleʼ bey tsʼaʼabikoʼob desde le yáax ka beetaʼab le Biblia U Suttʼaanil Túumben Luʼumoʼ. Úuchik u beetaʼal  beyaʼ chíikaʼan u yilaʼal tuʼux yaan u poesíail yéetel ku yáantaj xan utiaʼal ka séeb naʼataʼak le baʼaxoʼob ku kaʼansikoʼ. Teʼ Biblia xakʼaltaʼab ich inglesoʼ tsʼaʼab xan bey poesía u libroil Proverbios, El Cantar de los Cantares yéetel uláakʼ capituloʼob ku tʼaanoʼob tiʼ profecíaʼob. Lelaʼ ku yáantkoʼon k-il bix tsʼíibtaʼanil kaʼach le úuchben tsʼíiboʼoboʼ, tsʼoʼoleʼ ku yáantkoʼon xan k-il tuʼux ku repetirtaʼal kaʼatéen le baʼax maas kʼaʼanaʼanoʼ yéetel tuʼux ku yeʼesaʼal u jelaʼanil kaʼapʼéel baʼal. Junpʼéel ejemplo tiʼ bix u yeʼesaʼal u jelaʼanil kaʼapʼéel baʼaleʼ letiʼe bix tsʼaʼanil cada línea u tekstoil Isaías 24:2. Le bix tsʼaʼaniloʼ ku yáantaj utiaʼal ka pʼáatak t-tuukuleʼ mix máak jeʼel u páajtal u púutsʼul tiʼ u juicio Dioseʼ. Ken u xok máakeʼ ku tsʼáaik cuentaeʼ le versiculoaʼ maʼ chéen ku repetirtik le tʼaanoʼoboʼ, baʼaxeʼ tsʼaʼan bey poesía utiaʼal u yeʼesaʼal jach kʼaʼanaʼan le baʼax ku yaʼalik Diosoʼ.

U jaajileʼ maʼ chéen chʼaʼabil u yilaʼal baʼax versiculoil kun tsʼaabil ich poesíaiʼ, le oʼolaleʼ tiʼ yaʼab Bibliaʼobeʼ juntakáaliliʼ bix u chíikpajal tuláakal le versiculoʼoboʼ. Yaʼab baʼaloʼob ku chʼaʼik en cuenta le traductoroʼob antes u tsʼáaikoʼob bey poesía junpʼéel versiculoeʼ. Yaan tekstoʼob teʼ úuchben tsʼíiboʼoboʼ utiaʼal u maas naʼataʼaleʼ tsʼaʼaboʼob bey poesíaeʼ wa bey comparacionoʼobeʼ. Yaan xaneʼ tsʼaʼaboʼob yéetel tʼaanoʼob kaʼapʼéel bix u naʼatpajal wa yaan horaeʼ repetirtaʼab kaʼatéen le baʼax maas kʼaʼanaʼanoʼ.

Le túumben Biblia ich inglesoʼ bejlaʼeʼ ku taasik junpʼéel túumben jaats tu káajbal cada libro, teʼeloʼ ku yaʼalik le baʼaloʼob maas kʼaʼanaʼantak ku taasik cada capitulooʼ. Tu libroil Cantareseʼ, le jaatsaʼ ku yáantkoʼon k-il máax táan u tʼaan tiʼ le jejeláas versiculoʼoboʼ.

¿Tiʼ baʼax áantajnaj le úuchben tsʼíiboʼob le ka xakʼaltaʼab le Bibliaaʼ? Le ka yáax traducirtaʼab le Biblia U Suttʼaanil Túumben Luʼumoʼ, meyajnaj le úuchben tsʼíiboʼob u beetmaj le hebreoʼob kʼaj óoltaʼanoʼob bey masoretaʼoboʼ bey xan le Biblia tu beetaj ich griego Westcott yéetel Hortoʼ. Chéen baʼaleʼ tumen táan u bin u maas investigartaʼal le úuchben tsʼíiboʼoboʼ tsʼoʼok u maas naʼataʼal baʼax u kʼáat u yaʼal jujunpʼéel versiculoʼob. Tsʼoʼok xan u xakʼaltaʼal jujunpʼéel tsʼíiboʼob ich griego bey xan jujunxóotʼ Rolloʼob kaxtaʼab teʼ Mar Muerto maʼ sen úuchoʼ. Yaʼab tiʼ le baʼaxoʼob tsʼoʼok u kaxtaʼaloʼobaʼ jeʼel u páajtal u yilaʼaloʼob bejlaʼa tiʼ computadoraeʼ. Beyoʼ maas séeb jeʼel u comparartaʼal le úuchben tsʼíiboʼob utiaʼal ka ilaʼak máakalmáak maas maʼaloboʼ. Letiʼe baʼaloʼob meyajnaj tiʼ le máaxoʼob traducirt le Biblia U Suttʼaanil Túumben Luʼumoʼ, lelaʼ le áantoʼob utiaʼal u maas naʼatkoʼob jujunpʼéel versiculoʼob yéetel utiaʼal u beetkoʼob jujunpʼéel kʼeexoʼob.

Tiʼ Kaʼapʼéel tiʼ Samuel 13:21, le Septuaginta griegaoʼ, ku yaʼalik: «Pero letiʼeʼ maʼ u kʼáat kaʼach u beet u lúubul u yóol Amnón, u hijoiʼ, tumen jach u yaabiltmaj, tsʼoʼoleʼ u yáax paal» (La Biblia griega: Septuaginta). Le tʼaanoʼobaʼ maʼ tsʼaʼan kaʼach teʼ Biblia U Suttʼaanil Túumben Luʼum yáax beetaʼaboʼ tumen minaʼan xan kaʼach tu úuchben tsʼíib le masoretaʼoboʼ. Chéen baʼaleʼ teʼ Rolloʼob kaxtaʼab teʼ Mar Muertooʼ tiaʼaniʼ, le oʼolal tsʼaʼab teʼ túumben Biblia ich inglesoʼ. Teʼ Rolloʼobaʼ ilaʼabeʼ u kʼaabaʼ Dioseʼ cinco u téenel maas unaj u chíikpajal tu libroil Yáax tiʼ Samuel. Úuchik u xakʼaltaʼal xan uláakʼ úuchben tsʼíiboʼob ich griegoeʼ anchaj u péeksaʼal u lugar le oracionoʼob ku chíikpajal tiʼ Mateo 21:29 tak 31. Jeʼex k-ilkoʼ yaʼab baʼaloʼob chʼaʼab en cuentail utiaʼal u yilaʼal bix kun tsʼaabil le tekstoʼoboʼ.

Le baʼaxoʼob tsʼoʼok k-aʼalikaʼ chéen wa jaypʼéel tiʼ le yaʼab baʼaloʼob beetaʼab teʼ Biblia U Suttʼaanil Túumben Luʼum ich inglés utiaʼal ka maas séebchajak u xoʼokol yéetel u naʼataʼaloʼ. Jeʼex k-ilkoʼ le Bibliaaʼ junpʼéel jatsʼuts regalo ku taal tiʼ Dios utiaʼal u tsikbal yéetel u kaajal.