¿Kíim wa Jesús tiʼ junpʼéel cruz?

YAʼAB máakoʼob tuklikeʼ le cruzoʼ «letiʼe baʼax chíikbesik le religión cristianaoʼ» (Enciclopedia Hispánica). Tsʼoʼoleʼ tiʼ yaʼab cuadroʼob yéetel tiʼ uláakʼ baʼaloʼob ku meyaj tiʼ yaʼab religionoʼobeʼ, ku chíikpajal Jesús bajaʼan tiʼ junpʼéel cruz. ¿Baʼaxten jach kʼaj óolaʼan tumen yaʼab máakoʼob le cruzoʼ? ¿Kíim wa Jesús tiʼ junpʼéel cruz?

Yaʼab máaxoʼobeʼ utiaʼal u kaxtikoʼob u núukil le kʼáatchiʼaʼ, jeʼel u xakʼaltik u Bibliaʼobeʼ. Jeʼex le Biblia Nácar-Colungaoʼ, ku yaʼalikeʼ le ka kíimsaʼab Jesuseʼ, jujuntúul tiʼ le máaxoʼob yanoʼoboʼ táan u pʼaʼastikoʼob yéetel táan u yaʼalikoʼobtiʼ: «Éemen teʼ cruzoʼ» (Mateo 27:40, 42). Yaʼab Bibliaʼobeʼ láayliʼ bey xan u yaʼalikoʼobaʼ. Le Traducción en lenguaje actualoʼ, ku yaʼalikeʼ «le soldadoʼoboʼ tu obligartoʼob» Simón de Cirene «u kuch u cruz Jesús» (Marcos 15:21). Teʼ versiculoʼobaʼ, le tʼaan «cruzoʼ», ich griegoeʼ u kʼáat u yaʼal staurós. ¿Maʼalob wa le bix sutaʼanilaʼ? ¿Letiʼ wa le baʼax jach u kʼáat u yaʼaloʼ?

¿Jach wa tu jaajil junpʼéel cruz?

William E. Vine, juntúul máak jach u xokmaj le tʼaan ich griegooʼ, ku yaʼalikeʼ le tʼaan staurósoʼ, «ku tsʼáaik naʼatbil, junpʼéel cheʼ toj tuʼux ku baʼajal le kʼasaʼan máakoʼob utiaʼal u kíimsaʼaloʼoboʼ. Le kʼaabaʼ staurósoʼ u kʼáat u yaʼal junpʼéel cheʼ toj, yéetel le verbo stauroo u kʼáat u yaʼal u tsʼaʼabal tiʼ junpʼéel cheʼ toj wa máax; baʼaleʼ mix junpʼéel ku tsʼáaik naʼatbil kaʼatsʼíit cheʼob kʼatakbaloʼob» (Diccionario expositivo de palabras del antiguo y del Nuevo Testamento exhaustivo).

Le libro La muerte del Mesías, tiʼ Raymond E. Brown, ku yaʼalik xan: «Le ken k-uʼuy le tʼaan “cruzoʼ” ku jáan taal t-tuukul kaʼatsʼíit cheʼob kʼatakbal. Baʼaleʼ mix le tʼaan ich griego stauros mix le tʼaan latina crux, [tuʼux ku taal le tʼaan ich español cruz] ku tsʼáaikoʼob naʼatbil lelaʼ; tumen tu kaʼapʼéelal u kʼáat u yaʼal junpʼéel cheʼ toj tuʼux jeʼel u páajtal u tsʼaʼabal máak u jejeláas bixeʼ: jeʼex u tsʼoʼopol tu punta junpʼéel cheʼ waʼalakbal, u chʼuykíintaʼaliʼ, u baʼajliʼ wa u kʼaʼaxliʼ». Yoʼolal lelaʼ, El Evangelio según Lucas, tiʼ Joseph A. Fitzmyer, ku yaʼalik: «Ichil le religionoʼob ku yaʼalikubaʼob cristianoʼoboʼ suuk u suʼutul le tʼaan griego stauros bey ”cruzoʼ”, kex u jaajileʼ le tʼaan jeʼelaʼ u kʼáat u yaʼal junpʼéel “cheʼ toj”».

Le máaxoʼob tsʼíibt le Bibliaoʼ meyajnaj uláakʼ tʼaan tiʼob ich griego utiaʼal u yaʼalikoʼob le tuʼux kíimsaʼab Jesusoʼ; le tʼaanaʼ xýlon. Tiʼ junpʼéel chan tsolajil oksaʼan teʼ libro Historia universal de la Iglesia Católica, de René F. Rohrbacher, ku tsolikeʼ le tʼaan xýlon, bey xan le tʼaan ku meyaj utiaʼal u suʼutul ich hebreooʼ «maʼ u kʼáat u yaʼal junpʼéel cruz jeʼex u tuklaʼaloʼ, baʼaxeʼ u kʼáat u yaʼal junpʼéel cheʼ toj».

Le baʼax tsʼoʼok k-ilkaʼ, yaan baʼax u yil yéetel le baʼax ku yaʼalik le Reina-Valera tiʼ 1960 tiʼ Hechos 5:30: «U Dios k-úuchben taataʼoboʼ tu kaʼa kuxkíintaj Jesús, máax ta kíimseʼex ka ta chʼuykíinteʼex teʼ cheʼoʼ [xýlon]». Uláakʼ Bibliaʼobeʼ, kex ku sutkoʼob le tʼaan staurós bey cruzoʼ, baʼaleʼ ken u sutoʼob le tʼaan xýlonoʼ, ku yaʼalikoʼob junpʼéel cheʼ toj. Jeʼex le Biblia Le Tumben Nuptʼanoʼ, tiʼ Hechos 13:29 ku yaʼalik yoʼolal Jesús: «Ku tsʼoʼokol u tsʼoʼokpajal tuláakal le baʼaloʼob  tsʼíibtaʼan tu yoʼolaleʼ, éemsaʼab teʼ cheʼoʼ, [xýlon] ka tu tsʼáajoʼob tiʼ muknal». Teʼ Biblia tu sutaj xan Guillermo Jünemannoʼ, meyajnaj xan tiʼ le tʼaan «cheʼ» tuʼux ku chíikpajal le tʼaan ich griegoaʼ.

Junpʼéel diccionarioeʼ ku yaʼalik baʼax u kʼáat u yaʼal le tʼaan staurós yéetel xýlon: «Mix junpʼéel tiʼ le kaʼapʼéel tʼaanoʼob ku tsʼáaik naʼatbil le tʼaan cruz kʼaj óolaʼan bejlaʼa yéetel ku chíikpajal tiʼ yaʼab oocheloʼoboʼ» (A Critical Lexicon and Concordance to the English and Greek New Testament). Lelaʼ ku yeʼesikeʼ le tʼaan staurós meyajnaj tiʼ le máaxoʼob tsʼíibt le Evangelioʼob utiaʼal u yaʼalaʼal tiʼ baʼax kíimsaʼab Jesusoʼ, maʼ letiʼe «cruz» jeʼex kʼaj óolaʼanil bejlaʼoʼ. Le oʼolal teʼ Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escriturasoʼ, ku meyaj «u cheʼil le muʼyaj» tiʼ Mateo 27:40-42 yéetel tiʼ uláakʼ tuʼuxoʼob ku chíikpajal le tʼaan staurósoʼ. Yéetel tiʼ le Biblia xakʼaltaʼan tumen Russell Martin Stendaloʼ ku meyaj le tʼaan «cheʼ tojoʼ», tsʼoʼoleʼ ku yaʼalik xan yoʼolal le tʼaanaʼ: «Poste wa cheʼ tuʼux chʼuykíintaʼab Jesús» (Las Sagradas Escrituras. Versión Antigua). Uláakʼ Bibliaʼob jeʼex le Versión Israelita Nazarenaoʼ, láayliʼ xan letiʼe tʼaan ku meyaj tiʼaʼ («cheʼ»), bey xan tiʼ Diego Ascunce («cheʼ» wa «u cheʼil tuʼux ku kíimsaʼal máak») yéetel le ku kʼaabaʼtik Pacto Mesiánicooʼ («cheʼ» wa «u cheʼil [muʼyaj]»).

¿Bix káajik u meyaj le cruzoʼ?

Wa le Biblia maʼatech u yaʼalik tiʼ junpʼéel cruz kíimsaʼab Jesusoʼ, ¿baʼaxten ku meyaj le cruz utiaʼal u adornartaʼal temploʼob yéetel utiaʼal u yeʼesik le iglesiaʼob catolicaʼob, protestanteʼob yéetel ortodoxaʼob yaan u fejoʼoboʼ? ¿Bix úuchik u jach kʼaj óoltaʼal le cruzoʼ?

Le cruzoʼ maʼ chéen ku adorartaʼal tumen le máaxoʼob jach u kʼubmaj u yóoloʼob tiʼ le religionoʼob tsʼoʼok aʼalikoʼ, baʼaxeʼ ku meyaj xan teʼ religionoʼob maʼ cristianoʼob yéetel jach úuch yanakoʼoboʼ. Yaʼab enciclopediaʼob ku yaʼalikoʼobeʼ jach tsʼoʼok u yúuchtal káajak u meyaj jejeláas bix le cruzoʼ. Jeʼex teʼ úuchben tsʼíiboʼob wa jeroglificoʼob ku beetik kaʼach le egipcioʼoboʼ, le diosoʼoboʼ ku chíikpajloʼob yéetel junpʼéel cruz jeʼex junpʼéel T, baʼaleʼ tu yóoʼleʼ yaan u chan chʼúuyubil (ich latineʼ ansa, le oʼolal kʼaj óolaʼan xan bey «cruz ansada»). Le ka máan yaʼab jaʼaboʼobeʼ le cruzaʼ ku meyaj kaʼach utiaʼal u chíikbesaʼal le kuxtaloʼ, yéetel ka máan kʼiineʼ joʼopʼ u meyaj tiʼ le Iglesia Coptaoʼ bey xan tiʼ uláakʼoʼob.

Le Gran Enciclopedia Larousse ku yaʼalik yoʼolal le cruzoʼ: «Junpʼéel tiʼ u maas úuchbeniloʼobeʼ, letiʼe cruz gamada [u kanpʼéel kʼaboʼobeʼ u forma letra gamma mayúscula yaantiʼob] wa esvástica». Le kʼaabaʼaʼ tiaʼan ichil le tʼaan sánscrito jach kʼaj óolaʼan tumen yaʼab máaxoʼob ku xokikoʼob bix u kuxtal le máakoʼob kajaʼanoʼob tu lakʼinil le Luʼumaʼ, le arqueologoʼob yéetel uláakʼ máakoʼob ku xokikoʼob baʼaxoʼob uchaʼantakoʼ. Le cruzaʼ jach ku meyaj kaʼach tiʼ le hinduʼob kajaʼanoʼob tu luʼumil Indiaoʼ, yéetel tu luʼumil Asiaeʼ ku meyaj kaʼach tiʼ le budistaʼoboʼ. Tak bejlaʼa ku meyaj yaʼab tuʼuxoʼob utiaʼal adornoʼobeʼ.

Kex maʼ ojéelaʼan jach baʼax kʼiin ka káaj u meyaj le cruz tiʼ le religión ku yaʼalikubaʼob cristianoʼoboʼ, le diccionario tiʼ Vine ku yaʼalik  xan: «Tu chúumukil le siglo 3 tsʼoʼokok u taal Cristooʼ, le iglesiaʼoboʼ tsʼokaʼaniliʼ u xuʼulul u beetkoʼob le baʼax tu yaʼalaj Cristooʼ yéetel yaanal baʼax ku kaʼanskoʼob. Utiaʼal u maas yaʼabtal máaxoʼob okol ichil le apostataʼoboʼ, chaʼab u yokol tak máaxoʼob maʼ cristianoʼobiʼ yéetel máaxoʼob jach tu jaajil tu kʼexaj u fejoʼob, chaʼab xan u yoksikoʼob le baʼaxoʼob ku meyajtiʼob utiaʼal u adoraroʼoboʼ. Bey úuchik u káajal u meyaj [...] le cruzoʼ».

Jujuntúul escritoroʼobeʼ ku yaʼalikoʼobeʼ lelaʼ maʼ xaaneʼ úuch tu jaʼabil 312 tsʼoʼokok u taal Cristo. Ku yaʼalikoʼobeʼ le emperador Constantino, máax adorartik kaʼach le Kʼiinoʼ, tu yaʼaleʼ tu náaytaj junpʼéel baʼal le tiaʼan tiʼ junpʼéel campaña militareʼ. Tu yilaj bin junpʼéel cruz yóokʼol le Kʼiin junmúuchʼ yéetel le tʼaanoʼob yaan ich latinaʼ In hoc vince, lelaʼ u kʼáat u yaʼaleʼ «Yéetel lelaʼ ka ganar». Ka máan kʼiineʼ tiʼ tuláakal le estandarteʼob, escudoʼob yéetel tiʼ tuláakal u nuʼukulil u baʼateʼel le ejercitooʼ tsʼaʼab junpʼéel signo cristianoiʼ (letiʼe ku chíikpajal teʼ x-tsʼíikoʼ). Ku yaʼalaʼaleʼ Constantinoeʼ veinticinco jaʼaboʼob tsʼoʼokok u beetkuba cristianoil, ka okjaʼanaj le taʼaytak u kíimiloʼ. Yéetel yaan jujuntúul máaxoʼob tuklikeʼ maʼ jach taak u beetkuba cristianoil kaʼachiʼ. Jeʼex junpʼéel enciclopediaeʼ ku yaʼalik: «Yéetel le baʼax tu beetoʼ tu yeʼesaj maʼ jach u kʼáat u beet le baʼaxoʼob tu kaʼansaj Jesús tiʼ Nazaretoʼ, baʼaxeʼ chéen u kʼáat kaʼach u sut le cristianoʼob tiʼ le religión católica [wa junpʼéel religión kʼaj óolaʼan tuláakal yóokʼol kaaboʼ], tumen beyoʼ maas chéen chʼaʼabil jeʼel u kʼaʼamal tumen tuláakal máakeʼ» (The Non-Christian Cross).

Desde teʼ kʼiin jeʼeloʼ káaj u meyaj u jejeláas clase cruzoʼob. Jeʼex le Nuevo Diccionario Bíblico Certezaoʼ, ku tʼaan tiʼ «cruz de san Antonio», le cruzaʼ «bey junpʼéel T mayusculaeʼ, yaan máaxoʼob creertikeʼ tiʼ u taal tiʼ le letra tau, u kʼaabaʼ le dios [babilonio] Tamuzoʼ». Le diccionarioaʼ ku tʼaan xan tiʼ le cruz de San Andresoʼ, lelaʼ bey junpʼéel X, yéetel ku chʼaʼchiʼitik xan le maas kʼaj óolaʼanoʼ, lelaʼ kaʼatsʼíit yéetel le kʼatakbaloʼ maas kabal yaan. Yoʼolal le cruz jeʼelaʼ ku yaʼalik xan: «Ku yaʼalaʼaleʼ teʼ cruz jeʼel kíim k-Yuumtsiloʼ». Jeʼex tsʼoʼok k-ilkoʼ mix baʼal eʼesik wa maʼalob le baʼax ku creertaʼalaʼ.

¿Baʼax ku creertik kaʼach le cristianoʼob teʼ yáax siglooʼ?

Le Bibliaoʼ ku yeʼesikeʼ teʼ yáax siglooʼ anchaj yaʼab máaxoʼob chʼenxikint u kaʼansajoʼob Cristo, tu creertoʼob yéetel tu yiloʼob jach kʼaʼanaʼan úuchik u kʼubik u kuxtal. Ka máan kʼiin, le ka kʼaʼaytajnaj Pablo tiʼ le judíoʼoboʼ, tu yeʼesajtiʼobeʼ Jesuseʼ, letiʼ le Mesíasoʼ. Yoʼolal lelaʼ, «Crispo u nojochil le sinagogaoʼ yéetel tuláakal u láakʼtsiloʼobeʼ tu yoksaj óoltoʼob Yuumtsil. Bey yaʼab tiʼ u kajnáaliloʼob Corinto, le ka tu yuʼubajoʼob le maʼalob péektsiloʼ, tu yoksaj óoltoʼob, ka okjaʼanajoʼob» (Beetaʼanoʼob [Hechos] 18:5-8). Pabloeʼ maʼ tu yaʼalajtiʼob ka meyajnak imagenoʼob wa uláakʼ baʼal utiaʼal u adorartikoʼob Diosiʼ, baʼaxeʼ tu yaʼalajtiʼob: «Púutsʼeneʼex tiʼ u [adorartaʼal] le beetbil [diosoʼoboʼ]» (1 Corintoiloʼob 10:14). Lelaʼ u kʼáat u yaʼaleʼ maʼ unaj u beetkoʼob uláakʼ baʼaloʼob maʼ Jesús kaʼansmiliʼ.

Mix juntúul historiador mix investigador u kaxt junpʼéel baʼax eʼesik wa ku meyaj kaʼach le cruz tiʼ le yáax cristianoʼoboʼ. Jach maʼalob ka k-il xan le baʼax tu yaʼalaj juntúul escritor tu tsʼoʼokbal le siglo 17, (jeʼex u yaʼalik le libro History of the Cross): «Ken u yil Jesús bix u tsʼaʼabal nojbeʼenil tumen u disipuloʼob tiʼ le baʼax meyajnaj [bin] utiaʼal u kíimsaʼal, tuʼux jach beetaʼab u muʼyaj yéetel kʼaas bix úuchik u kíimsaʼal kex mix baʼal kʼaas u beetmoʼ, ¿jeʼel wa ta tʼaan u kiʼimaktal u yóoleʼ?» ¿Bix a wilik teech?

Utiaʼal u adorartaʼal Dioseʼ maʼ kʼaʼabéet imagenoʼob mix uláakʼ baʼaloʼobiʼ. Tak Pabloeʼ tu yaʼalaj: «¿Jeʼel wa u páajtal u yantal baʼal u yil u templo Jajal Dios yéetel le beetbil [diosoʼoboʼ]?» (2 Corintoiloʼob 6:14-16). Teʼ Bibliaoʼ mix tuʼux ku chíikpajal wa kʼaʼabéet u meyaj tiʼ le cristianoʼob le baʼax meyajnaj utiaʼal u kíimsaʼal Jesús utiaʼal u adoraroʼoboʼ (ket yéetel Mateo 15:3 bey xan Marcos 7:13).

Bey túunoʼ, ¿baʼax eʼesik máaxoʼob le u jaajil cristianoʼoboʼ? Maʼ junpʼéel cruziʼ, mix uláakʼ baʼaliʼ. Letiʼe yaabilajoʼ. Tak Cristoeʼ bey tu yaʼalil tiʼ u disipuloʼoboʼ: «Kin tsʼáaik tiʼ teʼex le túumben aʼalmaj tʼaanaʼ: Yaabiltabaʼex ta baatsileʼex. Jeʼel bix in yaabiltmaʼexeʼ teʼexeʼ unaj a yaabiltkabaʼex ta baatsileʼex. Wa ka yaabiltkabaʼex ta baatsileʼexeʼ tuláakal yóokʼol kaab kun u kʼaj óolteʼ teʼexeʼ in j-kaanbaleʼex» (Juan 13:34, 35).

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 19]

Le tʼaanoʼob meyajnaj teʼ Evangelioʼoboʼ maʼ u kʼáat u yaʼal «cruz», jeʼex kʼaj óolaʼanil bejlaʼoʼ

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 18]

JUNTÚUL MÁAK TIʼ JUNPʼÉEL STAURÓS, JEʼEX U YAʼALIK JUNPʼÉEL TSʼÍIB BEETAʼAB TEʼ SIGLO 17 TSʼAʼAN TEʼ LIBRO DE CRUCE, DE LIPSIO

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 19]

MURALOʼOB EGIPCIOʼOB YÉETEL LE CRUZ ANSADA, KU CHÍIKBESIK LE KUXTALOʼ (óoliʼ teʼ siglo 14 táanil tiʼ u taal Jesusoʼ)

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 19] R Sin #

© DeA Picture Library / Art Resource, NY

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 19]

CRUZ GAMADA TIʼ LE TEMPLO HINDÚ TIʼ LAKSHMI NĀRĀYAN

[U tsolajil le oochel teʼ táan juʼun 20]

Tiʼ le libro The Cross in Tradition, History, and Art (1897)