JUJUNTÚUL máakoʼob bijaʼanoʼob xíimbal tu úuchben kaajil Beleneʼ wiʼijchajoʼobeʼ ka taakchaj u túuntkoʼob u jaanlil le kaajoʼ. Juntúul tiʼ letiʼobeʼ tu yilaj junpʼéel restaurant tuʼux ku koʼonol felafel: junpʼéel kiʼikiʼ waaj ku kʼaabaʼtik pan pita tsʼaʼan garbanzo, pʼaak, cebolla yéetel uláakʼ xaʼakʼoʼob tu tsʼuʼ. Lelaʼ tu tsʼáaj muukʼ tiʼob utiaʼal u seguer u máanoʼob.

Kex wa maʼ u yojloʼobeʼ le chan waajil harina tu jaantoʼoboʼ junpʼéel baʼal ku jaantaʼal desde úuchjeakil. U kʼaabaʼ le kaajaʼ, Belén, u kʼáat u yaʼal «u Najil Waaj», tsʼoʼoleʼ tsʼoʼok u máan u milesil jaʼaboʼob káajak u beetaʼal waaj teʼeloʼ (Rut 1:22; 2:14). Tak bejlaʼeʼ le pan pitaoʼ junpʼéel waaj jach suuk u jaantaʼal teʼ kaajoʼ.

Kex walajki cuatro mil jaʼaboʼobeʼ, tiʼ junpʼéel kúuchil naatsʼ yanil tu chikʼin Beleneʼ, Sara, u yatan Abrahaneʼ, tu beetaj «wa jaypʼéel waajoʼob» utiaʼal u tsʼáaik tiʼ óoxtúul uʼulaboʼob téek kʼuchoʼob yiknaloʼob (Génesis 18:6). Le «maʼalob harina» meyajnaj tiʼ Saraoʼ maʼ xaaneʼ beetaʼan yéetel u trigoil kʼáax (trigo almidonero) wa yéetel cebada. Saraeʼ séebaʼan úuchik u beetik le waajoʼ, yéetel maʼ xaaneʼ yóoʼ tuunich tu póokaj (1 Reyes 19:6).

Jeʼex k-ilik teʼ tekstoaʼ u familia Abrahaneʼ letiʼob beetik u yoʼoch waajoʼob kaʼachi. Maʼ xaaneʼ Sara yéetel u palitsiloʼobeʼ maʼ tiʼ hornoʼob tu takʼankúunsoʼobiʼ, tumen desde ka jóokʼoʼob Ur, u kaajal Saraeʼ, jejeláas tuʼux ku máanoʼob. Utiaʼal u beetik le waajoʼ Saraeʼ tu chʼaʼaj le neekʼoʼob ku yantal teʼ tuʼux jelekbaloʼoboʼ. Maʼ chéen chʼaʼabil u máan máak yéetel junpʼéel nuxiʼ kaʼiʼ.

Ka máan cuatrocientos jaʼaboʼobeʼ, le Ley tsʼaʼab tiʼ Moisesoʼ tu yaʼaleʼ maʼ unaj u kʼáataʼal u kaʼil u juuchʼ mix máak tu yoʼolal u pʼaaxiʼ, tumen wa ka beetaʼakeʼ ‹bey táan u kʼáataʼal u kuxtaleʼ› (Deuteronomio 24:6). Dioseʼ u yojel jach kʼaʼanaʼan le kaʼoʼ, tumen wa minaʼan tiʼ máakeʼ jeʼel u kíimil yéetel wiʼijeʼ. (Ilawil le cuadro « Bix u beetaʼal kaʼach waaj tu luʼumil Israel».)

Teʼ Bibliaoʼ kex 350 u téenel ku chíikpajal le tʼaan waajoʼ. Yaʼab u téeneleʼ le máaxoʼob tsʼíibt le Bibliaoʼ tu yaʼaloʼob «waaj» utiaʼal u tʼaanoʼob tiʼ janal. Jesuseʼ tu yaʼaleʼ le máaxoʼob meyajtik Diosoʼ jeʼel u páajtal u yaʼalikoʼob ich oración beyaʼ: «Tsʼáa k-oʼoch waaj utiaʼal le kʼiinaʼ» (Mateo 6:11). Teʼelaʼ le tʼaan waajoʼ u kʼáat u yaʼal jeʼel baʼaxak utiaʼal jaantbileʼ. Jesús túuneʼ táan u yaʼalikeʼ jeʼel u páajtal k-kʼubik k-óol sáamsamal ken u tsʼáa Jéeoba baʼal k-jaanteʼ (Salmo 37:25).

Baʼaleʼ yaan junpʼéel baʼax maas kʼaʼanaʼan ke le waajoʼ. Jesuseʼ tu yaʼalaj: «Maʼ chéen yéetel waaj unaj u kuxtal wíinikiʼ, baʼaxeʼ tak yéetel tuláakal tʼaan ku jóokʼol tu chiʼ Jéeoba» (Mateo 4:4). Jesuseʼ táan u tʼaan kaʼach tiʼ le kʼiinoʼob chéen kuxaʼan le israelitaʼob yoʼolal le baʼax ku tsʼaʼabaltiʼob tumen Jéeobaoʼ. Lelaʼ káaj le maʼ úuch jóokʼkoʼob tiʼ u luʼumil Egiptooʼ, kex junpʼéel mes ookkoʼob tu desiertoil Sinaí, le ka joʼopʼ u xuʼupul u yoʼochoʼoboʼ. Tumen tu tukloʼob yaan u kíimloʼob yéetel wiʼij teʼ x-tokoy luʼumoʼ, káaj u tutukchiʼob: «Tu luʼumil Egiptoeʼ [...] k-janal tak utiaʼal k-naʼajtal» (Éxodo 16:1-3).

Kiʼ wal le waaj ku jaankoʼob kaʼach Egiptooʼ. Tu kʼiinil Moiseseʼ le j-men waajoʼob tu luʼumil Egiptooʼ yaʼab u jejeláasil waajoʼob ku beetkoʼob. Baʼaleʼ  le ka jóokʼ le israelitaʼob tu luʼumil Egiptoeʼ Jéeobaeʼ maʼ tu pʼatoʼob x-maʼ waajiliʼ. «Nikaʼaj in beet u kʼáaxal u janalil kaʼan tiʼob», tu yaʼalaj. Jach bey úuchikoʼ. Sáamsamal ken sáaschajkeʼ tsʼoʼok u kʼáaxal «junpʼéel baʼal bey bat sen pʼayacheʼ», bey muxbil hieloeʼ. «¿Baʼax lelaʼ?», tu yaʼalaj le israelitaʼob le ka tu yáax iloʼoboʼ. Moiseseʼ tu núukajtiʼob: «Lelaʼ letiʼ le waaj ku tsʼáaikteʼex [Dios] utiaʼal a tséentikabaʼex». Ka tu tsʼáajoʼob u kʼaabaʼint maná, * yéetel letiʼe waaj tsʼáa muukʼ tiʼob tu yáamil cuarenta jaʼaboʼoboʼ (Éxodo 16:4, 13-15, 31).

Tu káajbaleʼ jach kiʼimakchaj u yóol le israelitaʼob yoʼolal le jatsʼuts milagrooʼ. Le manaoʼ «chʼujuk bey oopʼil waaj yéetel kaabeʼ». Tsʼoʼoleʼ nonoj utiaʼal tuláakaliʼ (Éxodo 16:18). Baʼaleʼ ka máan kʼiineʼ joʼopʼ u yaayamtikoʼob le jejeláas janal ku jaantkoʼob kaʼach Egiptooʼ. Joʼopʼ u yaʼalikoʼob yéetel kʼuuxilil: «Mix uláakʼ baʼal k-ilik[,] chéen maná» (Números 11:6). Ka tsʼoʼokeʼ tu yaʼaloʼob xan: «¡Tsʼoʼok u náakal k-óol tiʼ le óotsil janalaʼ!» (Números 21:5). Tu tsʼookeʼ le israelitaʼoboʼ kʼuch u pʼektoʼob «u waajil kaʼan» (Salmo 105:40).

Jeʼex u yúuchul yéetel uláakʼ baʼaloʼobeʼ, le waajoʼ jeʼel u taasaʼal bey mix baʼaleʼ. Baʼaleʼ le Bibliaoʼ ku tʼaan tiʼ junpʼéel clase waaj maʼ unaj k-mixbaʼalkúuntikiʼ. Le waaj jeʼeloʼ Jesús. Letiʼeʼ tu ketuba yéetel le maná tsʼaʼab tiʼ le israelitaʼob yéetel tu pʼektoʼoboʼ. Le waajaʼ jeʼel u taasiktoʼon utsil utiaʼal minaʼan u xuuleʼ.

«Teen u waajil le kuxtaloʼ —tu yaʼalaj Jesús—. A úuchben láakʼtsileʼexeʼ tu jaantoʼob le maná teʼ desiertooʼ, baʼaleʼ kíimoʼob. Lelaʼ letiʼe waaj ku yéemel teʼ kaʼanoʼ, utiaʼal ka jaantaʼak tumen jeʼel máaxakeʼ, yéetel beyoʼ maʼ u kíimil le máax kun jaantikoʼ. Teen le kuxaʼan waaj éem teʼ kaʼanoʼ, le máax kun jaantik le waajaʼ yaan u kuxtal mantatsʼ; tsʼoʼoleʼ le waaj ken in tsʼáaoʼ letiʼe in bakʼel ken  in tsʼáa yoʼolal u kuxtal le yóokʼol kaaboʼ.» (Juan 6:48-51.)

Yaʼab tiʼ le máaxoʼob uʼuy le baʼax tu yaʼaloʼ maʼ tu naʼatoʼob baʼaxten tu ketaj u bakʼel yéetel le waajoʼ. Baʼaleʼ jach tubeel le baʼax tu yaʼaloʼ. Jeʼex le maná tu tsʼáaj kuxtal tiʼ le israelitaʼob tu yáamil le cuarenta jaʼaboʼob máanoʼob teʼ desiertooʼ, u yoʼoch waaj le judíoʼoboʼ ku tsʼáaik xan kuxtal tiʼob. Kex tiʼ Dios u taal le maná tu jaantoʼoboʼ, maʼ páajchaj u kuxtaloʼob minaʼan u xuuliʼ. Baʼaleʼ úuchik u kíimil Jesuseʼ jeʼel u páajtal u kuxtal minaʼan u xuul le máaxoʼob ku tsʼáaik u fejoʼob tiʼ letiʼoʼ. Jesuseʼ jach tu jaajil «u waajil le kuxtaloʼ».

Ken wiʼijchajkecheʼ maʼ xaaneʼ waaj ka kaxtik. Le oʼolaleʼ maʼalob xan ka a tsʼáa gracias tiʼ Dios yoʼolal «k-oʼoch waaj utiaʼal le kʼiin[oʼ]» (Mateo 6:11). Wa ku kiʼimaktal k-óol yoʼolal le kiʼikiʼ waajaʼ, bey xan unaj u kiʼimaktal k-óol yoʼolal «u waajil le kuxtaloʼ», Jesucristo.

¿Bix jeʼel u páajtal k-eʼesik kiʼimak k-óol yoʼolal le waajaʼ yéetel maʼ t-beetik jeʼex le israelitaʼob tu kʼiinil Moisesoʼ? Jesuseʼ tu yaʼalaj: «Wa a yaabiltmeneʼexeʼ yaan a beetkeʼex le baʼaxoʼob kin waʼalikoʼ» (Juan 14:15). Le oʼolaleʼ wa k-beetik baʼax ku yaʼalik Jesuseʼ, yaan k-jaantik waaj utiaʼal kʼiinoʼob minaʼan u xuul (Deuteronomio 12:7).